باری با پایان هر جنگ و درگیری مسائل و موضوعات متنوعی سر برون نموده و نمایان میگردد. جنگ 12 روزه میان ایران، اسرئیل وآمریکا با آتش بس غیر رسمی فعلا پایان نما شده است. یکی از مسائل مهمی که دراین وضعیت خود‌نمایی می‌نماید دریافت خسارت است. موضوع دریافت خسارت و غرامت از آمریکا و اسرائیل به دلیل تخریب تأسیسات هسته‌ای ایران، از منظر حقوق بین‌الملل، پیچیده است و مستلزم بررسی دقیق حقوق معاهداتی‌و‌عرفی، قواعد حقوقی، رویه‌های قضایی بین‌المللی و سازوکارهای موجود در نظام حقوق بین‌الملل است.
به گزارش جامعه المصطفی العالمیه نمایندگی خراسان، دکتر سیدحسین همایون مصباح، مدیر گروه فلسفه دین و چالش های جهانی معاصر پژوهشکده بین المللی امام رضا علیه السلام، در یادداشتی با بررسی اصول کلی حقوق بین‌الملل در رابطه با مسئولیت دولت‌ها و سازوکارهای موجود برای مطالبه خسارت، به بررسی راهکارها و موانع دریافت خسارت از عاملین این تجاوز پرداخته است که در ادامه تقدیم میگردد.
- اصول کلی حقوق بین‌الملل در مورد مسئولیت دولت‌ها
طبق حقوق بین‌الملل، دولت‌ها موظف‌اند به اصول و قواعد بنیادین مانند احترام به حاکمیت ملی، عدم مداخله در امور داخلی دیگر کشورها و ممنوعیت استفاده غیرقانونی از زور یا همان منع توسل به زور پایبند باشند. تخریب تأسیسات هسته‌ای یک کشور بدون مجوز شورای امنیت سازمان ملل متحد یا در شرایط دفاع مشروع، می‌تواند به عنوان نقض قواعد حقوق بین‌الملل تلقی شود.
الف. ممنوعیت توسل به زور(Prohibition of use of force)
طبق ماده 2بند4 منشور سازمان ملل متحد، استفاده از زور علیه حاکمیت یا تمامیت ارضی یک کشور ممنوع است. حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران (در صورتی که توسط آمریکا یا اسرائیل یا هرکشوری دیگری انجام شده باشد) می‌تواند نقض این ماده تلقی شود، مگر اینکه این کشورها بتوانند ثابت کنند که اقداماتشان تحت دفاع مشروع (ماده 51 منشور سازمان ملل) صورت گرفته است.دریافت خسارت براساس اصل منع توسل به زور یکی ازابزار های مهم حقوق بین الملل برای مقابله با نقض جدی این اصل است که دولت ها می توانند خسارت مادی ومعنوی را مطالبه نمایند.
ب. اصل منع تجاوز (Prohibition of Aggression)
یکی از اصول بنیادین حقوق بین‌الملل است که در منشور سازمان ملل متحد و سایر منابع حقوق بین‌الملل تصریح شده است. این اصل دولت‌ها را از توسل به زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی دیگر دولت‌ها منع می‌کند و در صورت نقض این اصل، مسئولیت بین‌المللی دولت متجاوز ایجاد می‌شود. دریافت خسارت بر اساس این اصل به‌عنوان یکی از پیامدهای مسئولیت ناشی از تجاوز مطرح است.
اصل منع تجاوز به‌طور خاص به یکی از شدیدترین موارد نقض اصل منع توسل به زور اشاره دارد: یعنی اقدام نظامی یک دولت علیه دولت دیگر که با اهداف منشور سازمان ملل متحد ناسازگار باشد. تعریف تجاوز در قطعنامه شماره 3314 مجمع عمومی سازمان ملل (1974) ونیز دیوان کیفری بین المللی دائمی آمده است.
ج. مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها(International responsibility of governments)
طبق پیش‌نویس مواد مربوط به مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها که توسط کمیسیون حقوق بین‌الملل تدوین شده(ILC 2001)، هر اقدام متخلفانه بین‌المللی یک دولت موجب مسئولیت آن دولت می‌شود. این مسئولیت شامل جبران خسارت نیز می‌شود. بنابراین اگر تخریب تأسیسات هسته‌ای ایران به صورت غیرقانونی انجام شده باشد، ایران می‌تواند ادعای غرامت کند.
د. اصل‌صلاحیت‌جهانی(Universal Jurisdiction)
این اصل به‌ویژه در زمینه جنایات بین‌المللی مانند نسل‌کشی و جنایات جنگی، تجاوز مهم است. طبق این اصل، هر دولتی می‌تواند افراد را به‌خاطر ارتکاب جنایات بین‌المللی تحت پیگرد قرار دهد، حتی اگر این جنایات در قلمرو آن کشور یا توسط شهروندان آن کشور صورت نگرفته باشد.پیدااست که دریافت غرامت در سایه این به طریق اولی امکان پذیر می گردد.
ه. اصل همکاری بین‌المللی (International Cooperation)
این اصل بر لزوم همکاری بین کشورهای مختلف در امر تعقیب و مجازات جنایات بین‌المللی تأکید دارد. این همکاری می‌تواند شامل طیفی از امور واقدامات مثل همکاری در جهت دریافت خسارت وارده ناشی از جنایات بین المللی، استرداد مجرمان، تبادل اطلاعات، و کمک به تحقیق و محاکمه جنایات بین‌المللی باشد.
ز. اصل عدالت و انصاف (The Principle of justice and fairness)
بر اساس این اصل، افراد باید در یک محاکمه عادلانه، با رعایت حقوق دفاعی و فرآیندهای قانونی، مورد قضاوت قرار گیرند. این اصل طیفی از امور وحقوق را در قلمرو های مختلف حقوقی وکیفری شامل می شود مانند حق دسترسی به وکیل، حق داشتن ترجمه‌های لازم،حق دفاع در برابر اتهامات، حق امنیت، حق حیات، حق حاکمیت بر سرنوشت، حق توسعه، حق ارتباطات، حق محکومیت جنایت وجنایتکاران، حق دریافت خسارت ودر مجموع حق برحق‌داشتن است.
- سازوکارهای موجود برای مطالبه خسارت
ایران می‌تواند از چندین سازوکار حقوقی برای طرح دعوی و مطالبه خسارت استفاده کند:
الف. دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ)
دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) یکی از مهم‌ترین مراجع قضایی وحقوقی بین‌المللی است که به حل و فصل اختلافات بین دولت‌ها می‌پردازد. اگر ایران بتواند ثابت کند که تخریب تأسیسات هسته‌ای آن یک اقدام غیرقانونی بوده، می‌تواند دعوی خود را نزد این دیوان مطرح کند. اما برای این کار باید چند شرط اصلی وجود داشته باشد:
- رضایت طرفین برای رسیدگی: دیوان فقط در صورتی می‌تواند به یک اختلاف رسیدگی کند که طرفین اختلاف (ایران و آمریکا – اسرائیل) صلاحیت دیوان را بپذیرند.
- وجود سند یا معاهده‌ای که صلاحیت دیوان را تعیین کند: اگر ایران و کشورهای موردنظر معاهده‌ای داشته باشند که به دیوان صلاحیت رسیدگی به اختلافات را بدهد، ایران می‌تواند بر اساس آن اقدام کند.
- اعلامیه صلاحیت اجباری: برخی کشورها اعلامیه‌ای صادر می‌کنند که صلاحیت دیوان را در موارد خاص می‌پذیرند. آمریکا و اسرائیل چنین اعلامیه‌ای صادر نکرده‌اند، بنابراین امکان طرح دعوی علیه آنها محدود است.
- رضایت خاص: اگر آمریکا یا اسرائیل به طور خاص برای یک پرونده مشخص صلاحیت دیوان را بپذیرند،امکان رسیدگی فراهم خواهد شد. این‌امر‌بعید‌است
ب. شورای امنیت سازمان ملل متحد
ایران می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد و از این نهاد بخواهد که نقض قوانین بین‌المللی توسط آمریکا یا اسرائیل را بررسی کند. اگر شورای امنیت به این نتیجه برسد که تخریب تأسیسات هسته‌ای ایران نقض حقوق بین‌الملل بوده، ممکن است اقداماتی مانند صدور قطعنامه و درخواست جبران خسارت را انجام دهد. اما در این مسیر، ایران با چالش‌هایی مانند حق وتوی آمریکا مواجه خواهد شد.
ج. دیوان کیفری بین‌المللی (ICC)
اگر تخریب تأسیسات هسته‌ای ایران به عنوان یک جنایت جنگی یا جنایت علیه بشریت تلقی شود، ایران می‌تواند موضوع را به دیوان کیفری بین‌المللی ارجاع دهد. اما این مسیر نیز با مشکلاتی روبه‌رو است، زیرا:
- ایران عضو دیوان نیست.
- آمریکا و اسرائیل نیز عضو دیوان نیستند.
- تخریب تأسیسات هسته‌ای ایران ممکن است در چارچوب جنایت جنگی یا جنایت علیه بشریت قرار نگیرد، مگر اینکه با خسارات عمده انسانی یا نظامی همراه باشد.(این مورد اثبات پذیر است)
د. میانجیگری یا مذاکرات دوجانبه
ایران می‌تواند از مسیر دیپلماتیک وارد شود و از طریق مذاکره یا میانجیگری، تلاش کند خسارت‌های وارده را مطالبه کند. این روش ممکن است به نتیجه برسد منتهی به اراده سیاسی طرفین بستگی دارد.
- موانع و چالش‌های حقوقی
با وجود اینکه حقوق بین‌الملل اصول و سازوکارهایی برای مطالبه خسارت ارائه می‌دهد، ایران در این مسیر با چالش‌های جدی روبه‌رو است:
- عدم پذیرش صلاحیت توسط طرف مقابل: آمریکا و اسرائیل ممکن است صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری یا دیگر نهادهای قضایی را نپذیرند.
- فقدان قدرت اجرایی حقوق بین‌الملل: حتی اگر ایران بتواند رأی به نفع خود دریافت کند، اجرای آن در برابر کشورهایی مانند آمریکا یا اسرائیل دشوار خواهد بود.
- موانع سیاسی: بسیاری از نهادهای بین‌المللی تحت نفوذ قدرت‌های بزرگ قرار دارند، که ممکن است مانع از رسیدگی عادلانه به دعوی ایران شوند.
نتیجه‌گیری
به طور کلی، ایران از لحاظ حقوقی می‌تواند ادعای خسارت و غرامت به دلیل تخریب تأسیسات هسته‌ای خود توسط آمریکا یا اسرائیل را مطرح کند، اما موفقیت در این مسیر به عوامل متعددی بستگی دارد:
- اثبات نقض حقوق بین‌الملل توسط طرف مقابل.
- وجود سازوکار حقوقی مناسب برای رسیدگی.
- پذیرش صلاحیت نهاد قضایی توسط طرف مقابل.
- قدرت دیپلماتیک ایران در تعامل با جامعه بین‌المللی.
اگرچه مسیر حقوقی پیچیده و زمان‌بر است، اما ایران می‌تواند از ترکیب ابزارهای دیپلماتیک، سیاسی، و حقوقی برای پیشبرد اهداف خود استفاده کند.
