نشست علمی «اربعین و آرمان شهر اسلامی» به همت گروه مطالعات تطبیقی اسلام وادیان پژوهشکده بین‌المللی امام رضا عليه السلام و مجتمع آموزش عالی برادران جامعةالمصطفی العالمیه نمایندگی خراسان با حضور ارزشمند جناب آقای حجت الاسلام و المسلمین دکتر حمیدرضا مطهری، دانشیار پژوهشکدۀ تاریخ و سیرۀ اهل بیت علیهم السلام پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در تاریخ 23 مرداد 1403؛ به مدت یک ساعت و نیم به‌صورت حضوری و مجازی در محل پژوهشکده بین‌المللی امام رضا عليه السلام برگزار شد. در ابتدا دبیر علمی نشست، دکتر موحدی، پژوهشگر همکار گروه مطالعات تطبیقی اسلام و ادیان، ضمن خیرمقدم به پژوهشگران حاضر در جلسه، به تبیین موضوع و اهمیت آن پرداختند. سپس جناب آقای دکتر حمیدرضا مطهری، مباحث خود را ارائه نمودند.در ادامه مشروح مطالب این نشست علمی از نظر می‌گذرد:
دکتر حمیدرضا مطهری در ابتدای جلسه، ضمن عرض تسلیت ایام سوگواری اهل بیت علیهم السلام، بر اهمیت ترویج فرهنگ اهل بیت تاکید کردند.ایشان با نگاهی تاریخی به سیره پیامبر اکرم (ص) و جامعه مدینه، به تحلیل مفهوم آرمانشهر اسلامی پرداختند. دکتر مطهری معتقدند که مدینه النبی، نمونه کوچکی از آرمانشهر اسلامی است که پیامبر اکرم (ص) به دنبال تحقق آن بودند. با بررسی ویژگی‌های جامعه مدینه می‌توان به درک بهتری از آرمانشهر اسلامی دست یافت.
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مدینه، امنیت و آرامش حاکم بر آن بود. پیامبر اکرم (ص) با ایجاد وحدت بین قبایل مختلف، امنیت را در مدینه برقرار کردند. این امر نشان می‌دهد که امنیت، یکی از ارکان اصلی هر جامعه اسلامی است.
ایشان در ادامه تاکید نمودند که طبیعتاً من نمی‌خواهم وارد تعریف‌های مختلف و گوناگونی که از آرمانشهر اسلامی شده، شوم. آنچه برای من اهمیت بیشتری دارد، بررسی آرمانشهر اسلامی از منظر تاریخی و تمدنی، به ویژه از نگاه پیامبر اکرم (ص) است.
اگر بخواهیم بدانیم که آیا می‌توانیم با استفاده صحیح از ظرفیت عظیم اربعین، به تحقق آرمانشهر پیامبر نزدیک شویم، ابتدا باید ببینیم که آرمانشهر مورد نظر پیامبر چه بوده است .به نظر من، می‌توانیم نمونه کوچکی از آرمانشهر پیامبر را در مدینه النبی مشاهده کنیم. مدینه‌ای که زمانی محل درگیری و خونریزی قبایل مختلف بود، به یکباره به شهر امن و پناه‌گاهی برای همه تبدیل شد. این تحول بزرگ، نتیجه تلاش‌های پیامبر اکرم (ص) برای ایجاد جامعه‌ای ایده‌آل بود. حال این سوال مطرح می‌شود که ویژگی‌های این آرمانشهر چه بوده و چگونه می‌توانیم با بهره‌گیری از ظرفیت اربعین، به تحقق آن کمک کنیم؟با بررسی سیره پیامبر و جامعه مدینه، می‌توانیم به برخی از ویژگی‌های این آرمانشهر دست پیدا کنیم. یکی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها، ایجاد امنیت و آرامش برای همه افراد جامعه است. همان‌طور که پیامبر در مدینه توانست امنیت را برقرار کند، ما نیز می‌توانیم با الگوگیری از ایشان، در جهت ایجاد جامعه‌ای امن و آرام تلاش کنیم.همچنین، یکی از اهداف مهم تمدن نوین اسلامی، تحقق آرمانشهر اسلامی است. برای رسیدن به این هدف، باید با نگاهی واقع‌بینانه و عینی به جامعه خود بپردازیم و از ایده‌های آرمان‌شهری فاصله بگیریم.با بررسی دقیق‌تر این موضوع و مقایسه آن با ظرفیت‌های اربعین، می‌توانیم برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای تحقق آرمان‌های اسلامی داشته باشیم.
ایشان در ادامه فرمودند:اگر می‌خواهیم به آرمانشهر اسلامی نزدیک شویم، باید به دنبال ایجاد جامعه‌ای امن و باثبات باشیم. یکی از راه‌های تحقق این هدف، بهره‌گیری از ظرفیت‌های عظیمی است که در مراسم اربعین وجود دارد.با بررسی دقیق‌تر ویژگی‌های جامعه مدینه و ظرفیت‌های اربعین، می‌توانیم برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای تحقق آرمان‌های اسلامی داشته باشیم
چرا پیامبر به بحث امنیت توجه ویژه ای داشتند؟ ببینید، پیامبر وارد جامعه‌ای شدند که به دلیل جنگ‌های طولانی‌مدت و ناامنی، به شدت نیازمند آرامش و امنیت بود. ساکنان یثرب، پیش از اسلام، به دلیل درگیری‌های قبایل مختلف، زندگی سختی را تجربه می‌کردند.پیامبر با درک این نیاز اساسی جامعه، ایجاد امنیت را در صدر اولویت‌های خود قرار داد. ایشان با تدوین پیمان مدینه، همه گروه‌های ساکن در مدینه را به هم پیوند دادند و تعهدات متقابلی را بین آن‌ها ایجاد کردند. این پیمان، تضمین‌کننده امنیت و آرامش در جامعه جدید اسلامی بود.
نکته مهم اینجاست که امنیت ایجاد شده در مدینه، تنها بر اساس قدرت نظامی نبود، بلکه بر پایه اعتماد متقابل و تعهد افراد به یکدیگر بود. هر فرد در قبال جامعه مسئولیت داشت و برای حفظ امنیت آن تلاش می‌کرد.
این همان چیزی است که امروزه در مراسم اربعین مشاهده می‌کنیم؛ امنیت حاکم بر این مراسم، نه تنها نتیجه حضور نیروهای امنیتی، بلکه حاصل اعتماد متقابل زائران و میزبانان است. هر زائر و میزبان، خود را مسئول حفظ امنیت و آرامش این اجتماع عظیم می‌داند .این نوع امنیت، که بر پایه تعهد متقابل افراد استوار است، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های جامعه آرمانی اسلامی است. همان‌طور که در زیارت عاشورا می‌خوانیم: «کلکم مسئول عن صاحبه». این جمله به خوبی بیانگر مسئولیت فردی هر یک از ما در قبال یکدیگر است.بنابراین، می‌توان گفت که امنیت، اولین و مهم‌ترین گام برای ساختن جامعه‌ای آرمانی است. جامعه‌ای که در آن، همه افراد با آرامش و امنیت کامل به زندگی خود ادامه دهند.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم آرمانشهر اسلامی، وحدت و همگرایی بین افراد مختلف است. پیامبر اکرم (ص) به همه انسان‌ها، حتی غیر مسلمانان، توصیه می‌کردند که بر سر اصول مشترک انسانی به توافق برسند. این وحدت، باعث ایجاد آرامش و پیشرفت در جامعه می‌شود.
در مراسم اربعین، شاهد نمونه‌ای بارز از این وحدت و همگرایی هستیم. زائران از ملیت‌ها و مذاهب مختلف، با یک هدف مشترک گرد هم می‌آیند و عشق به امام حسین (ع) آن‌ها را متحد می‌کند. شعار «حب الحسین یجمعنا» به خوبی این موضوع را نشان می‌دهد.
این وحدت و همگرایی، نتیجه‌ی تعالیم اسلامی و تلاش پیامبر اکرم (ص) برای ایجاد برادری و برابری بین انسان‌ها است. در جامعه مدینه، پیامبر توانست قبایل مختلف را که سال‌ها با هم در جنگ بودند، متحد کند و جامعه‌ای براساس برادری و همدلی ایجاد کند.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم آرمانشهر اسلامی، ایثار و کمک به دیگران است. در جامعه مدینه، مسلمانان با وجود مشکلات اقتصادی، با سخاوت تمام به یکدیگر کمک می‌کردند. این روحیه ایثار و کمک‌رسانی، باعث ایجاد پیوندهای قوی بین افراد جامعه شد.
در مراسم اربعین نیز شاهد این نوع ایثار و کمک‌رسانی هستیم. زائران با کمال میل به یکدیگر کمک می‌کنند و از هیچ تلاشی برای خدمت‌رسانی به زائران دیگر دریغ نمی‌کنند. این روحیه ایثار و فداکاری، یکی از زیباترین جلوه‌های عشق به امام حسین (ع) است.
بنابراین، می‌توان گفت که وحدت، همگرایی، ایثار و کمک‌رسانی، از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های آرمانشهر اسلامی هستند. این ویژگی‌ها در جامعه مدینه و همچنین در مراسم اربعین به خوبی قابل مشاهده است.
“این تحول شگرف در جامعه، نتیجه‌ی مستقیم تلاش‌های پیامبر اکرم (ص) برای ایجاد آرمان‌شهری بود که در آن، همه افراد با هم برابر و برادر باشند.
اگر به مراسم اربعین نگاه کنیم، شاهد نمونه‌ای بارز از این آرمان‌شهری هستیم که پیامبر به دنبال آن بودند. زائران اربعین، بدون در نظر گرفتن ملیت، مذهب و طبقه اجتماعی، با هم برادرند و به یکدیگر خدمت می‌کنند. این همبستگی و برادری، نشان می‌دهد که آرمان‌های پیامبر هنوز هم در دل‌های مردم زنده است.
یکی از دلایل اصلی این همبستگی، عشق به امام حسین (ع) است. این عشق، مرزهای بین افراد را از بین می‌برد و باعث ایجاد وحدت و همدلی می‌شود.
اگر این فرهنگ اربعینی در تمام طول سال و در همه جوامع اسلامی گسترش پیدا کند، می‌توانیم به تحقق آرمان‌های پیامبر امیدوار باشیم. جامعه‌ای که در آن، برابری، عدالت و مهربانی حاکم باشد.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم آرمانشهر اسلامی، عفو و گذشت است. پیامبر اکرم (ص) با رفتار کریمانه خود، الگوی کاملی از عفو و گذشت برای همه انسان‌ها بود. ایشان حتی با دشمنان خود نیز با مهربانی رفتار می‌کردند.
در جامعه قبل از اسلام، انتقام‌جویی و خونریزی بسیار رایج بود. اما پیامبر با تعالیم خود، این فرهنگ غلط را تغییر داد و جامعه‌ای را بر اساس گذشت و بخشش بنا نهاد.
اگر پیامبر موفق می‌شد آرمانشهر خود را به طور کامل تحقق بخشد، بسیاری از مشکلات و مصیبت‌هایی که پس از ایشان رخ داد، اتفاق نمی‌افتاد. برای مثال، حادثه کربلا یکی از بزرگ‌ترین مصیبت‌های تاریخ اسلام است که در نتیجه‌ی دور شدن از آرمان‌های پیامبر رخ داد.
بنابراین، می‌توان گفت که اربعین می‌تواند فرصتی برای احیای آرمان‌های پیامبر و حرکت به سمت جامعه‌ای آرمانی باشد. با الگوگیری از رفتار زائران اربعین، می‌توانیم جامعه‌ای را بسازیم که در آن، برابری، عدالت، مهربانی و عفو حاکم باشد.”
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های آرمان‌شهری که پیامبر اکرم (ص) به دنبال تحقق آن بودند، عدالت و برابری بود. ایشان حتی در مواجهه با دشمنان خود، رویکردی عفوآمیز داشتند به عنوان مثال، پیامبر پس از پیروزی بر دشمنان خود، به آن‌ها فرصت داد تا به دین اسلام بگروند و از آنان گذشت کردند.
این رفتار کریمانه پیامبر، در مقابل رفتار انتقام‌جویانه بسیاری از افراد در آن زمان، بسیار قابل توجه است. به عنوان مثال، پیامبر پس از شهادت عموی بزرگوار خود، حضرت حمزه سیدالشهدا، که یکی از مهم‌ترین یاران ایشان بود، دستور دادند که بر ایشان سوگواری کنند؛ اما پس از مدتی، به سوگواران دستور دادند تا به زندگی عادی خود بازگردند. این نشان می‌دهد که پیامبر، با وجود اندوه فراوان، به دنبال ایجاد آرامش و وحدت در جامعه بودند.
این رویکرد عفو و گذشت، در مراسم اربعین به زیبایی نمایان است. زائران اربعین، بدون در نظر گرفتن ملیت، مذهب و طبقه اجتماعی، با هم برادرند و به یکدیگر خدمت می‌کنند. حتی افرادی که در گذشته با هم دشمنی داشته‌اند، در این مراسم به آشتی می‌رسند.
یکی از نمونه‌های بارز این موضوع، برخورد زائران با یکدیگر است. در مسیر پیاده‌روی، همه زائران از امکانات مشترکی استفاده می‌کنند و هیچ‌گونه تبعیضی بین آن‌ها وجود ندارد. این برابری و مساوات، نشان‌دهنده‌ی تحقق بخشی از آرمان‌های پیامبر اکرم (ص) است.
همچنین، در مراسم اربعین، شاهد حضور افرادی از اقشار مختلف جامعه هستیم. از افراد فقیر و مستضعف تا افراد ثروتمند و با نفوذ، همه در کنار هم به زیارت می‌روند. این نشان می‌دهد که در این مراسم، همه انسان‌ها برابرند و هیچ‌کس بر دیگری برتری ندارد.
این برابری و عدالت، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های جامعه‌ای است که پیامبر به دنبال ایجاد آن بودند. جامعه‌ای که در آن، همه افراد از حقوق برابر برخوردار باشند و با هم در صلح و آرامش زندگی کنند.
“یکی دیگر از ویژگی‌های بارز حکومت پیامبر اکرم (ص) که در مراسم اربعین نیز نمود پیدا می‌کند، آزادی اندیشه و بیان است. در مدینه، افراد با عقاید و دیدگاه‌های مختلف آزادانه به بیان نظرات خود می‌پرداختند و حتی گاهی اوقات با پیامبر نیز مخالفت می‌کردند اما پیامبر با روشی حکیمانه و با استفاده از مشورت، نظرهای مختلف را می‌شنید و بهترین تصمیم را اتخاذ می‌کرد.
این روحیه آزاداندیشی و مشورت‌پذیری، در مراسم اربعین نیز به وضوح دیده می‌شود مراجع تقلید مختلف با دیدگاه‌های گوناگون، در این مراسم حضور دارند و هر یک به تبیین دیدگاه خود می‌پردازند. این تنوع دیدگاه‌ها، نه تنها به غنای مراسم می‌افزاید، بلکه نشان‌دهنده‌ی عمق و گستردگی اسلام است.
با این حال، باید توجه داشت که آزادی اندیشه به معنای هرج و مرج و بی‌قانونی نیست. همه باید در چارچوب ارزش‌های اسلامی و انسانی به بیان نظرات خود بپردازند.
یکی از چالش‌هایی که در مراسم اربعین با آن مواجه هستیم، رفتار برخی از زائران است. برخی از زائران ممکن است به دلیل ناآگاهی یا بی‌توجهی، رفتارهایی داشته باشند که به وجهه این مراسم لطمه بزند. برای مثال، برخی از زائران ممکن است به احکام دین بی‌توجه باشند یا به میزبانان خود بی‌احترامی کنند.
برای رفع این چالش‌ها، می‌توان اقدامات زیر را انجام داد:
ترویج فرهنگ صحیح زیارت: با استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، فرهنگ صحیح زیارت را به زائران آموزش دهیم.
نظارت بر رفتار زائران: با ایجاد سازوکارهای نظارتی، بر رفتار زائران نظارت کنیم و با متخلفان برخورد کنیم.
تقویت همکاری بین دستگاه‌های مختلف: برای مدیریت بهتر مراسم اربعین، همکاری بین دستگاه‌های مختلف ضروری است.
افزایش آگاهی عمومی: با استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، آگاهی عمومی در مورد اهمیت رعایت آداب زیارت و احترام به میزبانان افزایش یابد.
با توجه به این نکات، می‌توانیم مراسم اربعین را به عنوان فرصتی برای تقویت وحدت، برابری و آزادی اندیشه در جامعه اسلامی در نظر بگیریم.
یکی از مهم‌ترین نکاتی که زائران اربعین باید به آن توجه کنند، احترام به فرهنگ و آداب و رسوم میزبانان عراقی است. تفاوت‌های فرهنگی بین ایران و عراق می‌تواند منجر به سوء تفاهم شود. بنابراین، زائران باید تلاش کنند تا با آداب و رسوم مردم عراق آشنا شوند و به آن‌ها احترام بگذارند.
آزادی اندیشه و بیان در اسلام و اربعین: در اسلام، به آزادی اندیشه و بیان اهمیت زیادی داده شده است. پیامبر اکرم (ص) با مشورت با اصحاب خود، به تصمیم‌گیری می‌پرداختند و به نظرات مختلف احترام می‌گذاشتند. این روحیه در مراسم اربعین نیز نمود پیدا می‌کند، جایی که افراد با عقاید و دیدگاه‌های مختلف در کنار هم جمع می‌شوند.
مقابله با افکار انحرافی
با وجود آزادی اندیشه، باید مراقب افکار انحرافی و افرادی باشیم که قصد دارند از این آزادی برای تبلیغ عقاید نادرست استفاده کنند. برای مقابله با این افراد، باید:
اطلاعات صحیح را در اختیار مردم قرار دهیم: با استفاده از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، به ترویج معارف اسلامی و پاسخگویی به شبهات بپردازیم.
گفتگو و مناظره را ترویج دهیم: به جای برخوردهای تند و خشونت‌آمیز، با افراد دارای عقاید متفاوت به گفتگو و مناظره بنشینیم.
از روش‌های علمی و منطقی استفاده کنیم: در پاسخ به شبهات، از استدلال‌های منطقی و شواهد علمی استفاده کنیم.
به تقویت وحدت و همگرایی بپردازیم: با تأکید بر مشترکات و نقاط قوت اسلام، به تقویت وحدت و همگرایی بین مسلمانان کمک کنیم.
نتیجه‌گیری
مراسم اربعین فرصتی ارزشمند برای ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت وحدت و همگرایی بین مسلمانان است. برای بهره‌برداری هرچه بهتر از این فرصت، باید به اصول اسلامی، اخلاقی و اجتماعی پایبند باشیم و با احترام به فرهنگ میزبانان و مقابله با افکار انحرافی، به تحقق آرمان‌های اسلامی کمک کنیم.
