پژوهشکده بین‌المللی امام رضا(ع) با همکاری نهادهای علمی و حوزوی، مدرسه تابستانه‌ای را با عنوان «بررسی اندیشه‌های نو اخباری‌گری؛ رویکردها و روش‌های فهم حدیث» از سوم تا سیزدهم شهریورماه ۱۴۰۴ در مشهد مقدس برگزار کرد. این دوره با حضور جمع کثیری از طلاب، دانشجویان و پژوهشگران و با هدف واکاوی مبانی فکری، تاریخچه و آسیب‌های این جریان در حوزه فهم دین و حدیث، طی ۱۸ جلسه تخصصی و با سخنرانی اساتید برجسته حوزه و دانشگاه به کار خود پایان داد.
شرح تفصیلی رویداد
۱. اهداف و ضرورت برگزاری:
دبیر علمی این دوره، دکتر محمد غفوری، در افتتاحیه بر «دغدغه جدی جامعه علمی نسبت به موضوع اخباری‌گری و اصول‌گرایی» تأکید و خاطرنشان کرد: استقبال چشمگیر از این دوره، نشان از اهمیت بازخوانی انتقادی این جریان فکری دارد. هدف اصلی، تبیین و نقد علمی جریان‌های فکری معاصر در حوزه دین‌پژوهی، شناخت مبانی فکری جریان نواخباری و تحلیل آثار آن بر فهم حدیث و اندیشه دینی عنوان شد.
۲. جزئیات اجرایی:
– زمان و مکان: ۳ تا ۱۳ شهریور ۱۴۰۴ به مدت ۹ روز و در قالب ۲۰ جلسه آموزشی و علمی در مشهد مقدس.
– شرکت‌کنندگان: بیش از ۲۵۰ نفر از طلاب، دانشجویان، معلمان و فعالان فرهنگی از سراسر کشور.
– برگزارکنندگان: پژوهشکده بین‌المللی امام رضا(ع) با همکاری نهادهایی چون دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دانشگاه ادیان و مذاهب، مرکز حوزوی پژوهش‌های تاریخ اسلام و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.
پیش‌زمینه و زمینه‌سازی فکری
مباحث مطرح‌شده در این مدرسه تابستانه، ریشه در یک اختلاف تاریخی-متدولوژیک در حوزه علوم اسلامی دارد:
– جریان اخباری سنتی: که در دوره‌هایی مانند عصر صفویه قدرت گرفت، بر کفایت قرآن و حدیث برای استنباط احکام تأکید داشت و نقش عقل مستقل، اجماع و اجتهاد به سبک اصولیان را به چالش می‌کشید.
– جریان نواخباری معاصر: به عنوان بازتولید همان اندیشه‌ها در قالب جدید و با استفاده از ابزارهای مدرن (مانند فضای مجازی) معرفی شد که دارای پیوندهایی با جریان‌های غالی و با پیامدهای اجتماعی و سیاسی است.
تحلیل محتوای نشست‌های تخصصی
محورهای اصلی در این دوره را می‌توان در چند بخش کلی دسته‌بندی کرد:
۱. نقد مبانی معرفتی و روشی نواخباری‌گری:
-نشست‌های دکتر عمیدرضا اکبری: با عنوان «نقش مطالعات نصیریه در اعتبارسنجی حدیث» به نقد «منبع‌بسندگی» در اندیشه اخباریان پرداخت. وی با بررسی موردی کتاب «الهدایة الکبری» اثر خصیبی (پیشوای نصیریه)، نشان داد که چگونه سندسازی، جعل روایات و مضامین غالیانه می‌تواند به میراث حدیثی نفوذ کند. او بر لزوم استفاده از ابزارهای نوین مانند نسخه‌شناسی، تحلیل سندی و مطالعات تطبیقی برای اعتبارسنجی حدیث تأکید کرد.
-نشست‌های حجت‌الاسلام نوروزی: با عنوان «نقد و بررسی شبهات نو اخباریون نسبت به مجتهدین» به شبهات اصلی این جریان درباره «تحریم اجتهاد»، «انکار حجیت عقل» و «منع مراجعه مستقیم به قرآن» پاسخ گفت. وی توضیح داد که عقل در مکتب اصولی، نه به عنوان منبع مستقل تشریع، بلکه به عنوان ابزار فهم نصوص و درک ملازمات شرعی مورد استفاده است.
۲. جریان‌شناسی و بررسی پیامدهای اجتماعی:
– نشست‌های دکتر علی محمدی هوشیار: با عنوان «جریان شناسی نو اخباری گری» به تحلیل ماهیت، خاستگاه جغرافیایی (جنوب ایران و مشهد) و ابعاد سیاسی-امنیتی این جریان پرداخت. وی هشدار داد این جریان با ترویج یأس از حکومت دینی در عصر غیبت، تکفیر دیگران و تضعیف مرجعیت روحانیت، از خطرناک‌ترین جریان‌های فکری معاصر است.
– نشست‌های حجت‌الاسلام اکبری آهنگر: با عنوان «بررسی تاریخچه و نقد اندیشه انجمن حجتیه» به تحلیل پیشینه یکی از جریان‌های مؤثر در این فضا پرداخت و نشان داد که چگونه تفکر «عدم جواز قیام قبل از ظهور» و «تمرکز بر دشمنان فرعی (مانند بهائیت)» می‌تواند به انفعال سیاسی و اجتماعی بینجامد.
۳. واکاوی منابع و مقایسه با دیگر فرق:
-نشست‌های دکتر علی عادل زاده: با عنوان «بررسی منابع حدیثی نصیریه» به تبیین آموزه‌های غالیانه (مانند الوهیت امامان، تناسخ، بابیت و باطن‌گرایی افراطی) و چگونگی نفوذ این افکار در برخی متون حدیثی پرداخت. وی بر لزوم پالایش میراث روایی با نقد سندی و متنی تأکید کرد.
-نشست‌های حجت‌الاسلام ضیاء توحیدی: با عنوان «اشتراکات و افتراقات نص گرایان افراطی فریقین» مشترکات روشی اخباری‌گری شیعی و سلفی‌گری اهل سنت (نظیر نفی عقل و اجتهاد) را بررسی و بر اهمیت وحدت امت اسلامی در عین تمایزات علمی پای فشرد.
۴. تبیین مبانی حکومت دینی و پاسخ به شبهات:
-نشست‌های حجت‌الاسلام باقری کیا: با عنوان «بررسی ادله نقلی حکومت اسلامی و ولایت فقیه» به تبیین فلسفه ضرورت حکومت دینی در عصر غیبت و استنادهای قرآنی و روایی آن پرداخت و شبهات جریان‌های معارض را پاسخ داد.
۵. بازخوانی میراث حدیثی و روش علامه مجلسی:
-نشست‌های دکتر غفوری نژاد: با عنوان «بحارالانوار از زبان علامه مجلسی» به بازخوانی مقدمه این دایرةالمعارف بزرگ حدیثی پرداخت. وی توضیح داد که هدف مجلسی، حفظ و صیانت از میراث حدیثی در مقام «جامع‌نگری» بوده، نه تایید تمامی احادیث. این جلسات بر اهمیت فهم روش متقدمان در اعتبارسنجی حدیث تأکید داشت.
نقل قول‌های کلیدی
-حضرت آیت‌الله سید ابوالحسن الغریفی (نشست افتتاحیه): «توجه به عقل، اجماع و روش‌های نوین استنباط در کنار قرآن و سنت، ضامن پویایی فقه شیعه و کارآمدی آن در مواجهه با نیازهای امروز است.»
-دکتر عمیدرضا اکبری: «نباید به بسندگی منابع اکتفا کرد؛ بلکه باید با استفاده از ابزارهای تاریخی، متنی و سندی، به واقعیت نزدیک شد و از تکرار خطاهای جریان اخباری پرهیز نمود.»
-دکتر علی محمدی هوشیار: «نواخباری‌گری فرزند نامشروع و ناخلف دو جریان اخباری‌گری و نصیریه است… این جریان با ترویج یأس و بی‌زعیمی، زمینه ناامیدی اجتماعی و سرگردانی دینی را فراهم می‌کند.»
– حجت‌الاسلام دکتر سعیدی فاضل (نشست اختتامیه): «جریان نواخباری‌گری با رویکرد نص‌گرای افراطی، کارکرد دین را از سطح اجتماعی، سیاسی و تمدنی، به سطح فردی و رفتاری تقلیل می‌دهد و در نتیجه، دین از ایفای نقش در عرصه حکمرانی، اجتماع و تمدن‌سازی بازمی‌ماند.»
جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده
مدرسه تابستانه «بررسی اندیشه‌های نواخباری‌گری» با موفقیت به کار خود پایان داد و توانست زوایای پنهان و پیامدهای خطرناک این جریان فکری را در ابعاد فکری (تضعیف عقلانیت دینی)، اجتماعی (ایجاد تفرقه و انفعال) و سیاسی (تضعیف مشروعیت نظام دینی) به صورت علمی و مستند تبیین کند.
راهکارهای پیشنهادی توسط اساتید:
– تقویت مطالعات میان‌رشته‌ای (اصول فقه، علوم حدیث، تاریخ، زبان‌شناسی) برای اعتبارسنجی روایات.
– آموزش عمومی و تقویت سواد دینی برای مصونیت‌بخشی در برابر برداشت‌های عامیانه و افراطی.
– رصد و جریان‌شناسی مستمر گروه‌های انحرافی و پاسخ‌گویی روشمند به شبهات آنان.
– بازخوانی و پالایش میراث حدیثی با نقد متون و اسناد.
این رویداد علمی، گامی مهم در جهت آگاهی‌بخشی به نسل جوان و نخبگان حوزوی و دانشگاهی نسبت به یکی از چالش‌های فکری جهان اسلام معاصر بود و مقرر شد مباحث تکمیلی در قالب نشست‌های هفتگی پس از این دوره ادامه یابد.
