ائمه اطهار(ع) در امامت و مرجعیت جامعه اسلامی، شیوه های متنوعی را متناسب با شرایط زمانه خویش برگزیدند. در این راستا عموم شیعیان، امامین صادقین(ع) را به عنوان احیاگران سیره پیامبر(ص) و امامان متقدم(ع) می شناسند و تلاش های علمی ایشان را ارج می نهند. توجه آن دو امام معصوم(ع) به تربیت شاگردان و اعزام مبلغان مذهب تشیع به مناطق دوردست، در قالب «نهضت علمی» بر کسی پوشیده نیست. آنچه کمتر مورد امعان نظر پژوهشگران قرار گرفته، تلاش این دو امام همام، بویژه امام صادق(ع) در احیای نهضت حسینی با پاسداشت عاشورا و عاشورائیان است. امام صادق(ع) در دوران امامت، در دو جبهه حضور یافتند و دو جریان را راه اندازی کردند: جریان مفید و مؤثر علمی و فرهنگی، جریان آرام و فعال سیاسی.
ایشان در جبهه فرهنگی، نهضت علمی امام باقر(ع) را پی گرفتند و حوزه علمی گسترده و دانشگاه بزرگی پدید آوردند که آوازه اش در آفاق پیچید. دوست داران و تشنگان معارف محمدی(ص) گروه گروه از نقاط گوناگون سرزمین اسلامی، به سوی آن امام هُمام شتافته و از چشمه سار علم و حکمت او بهره گرفتند. شهید اول در کتاب ذکری می گوید:« جواب های ابی عبدالله، امام صادق(ع) به مسائل را، چهار هزار نفر از اهل عراق، حجاز، خراسان و شام نوشتند.» (شهید اول، ذکری، ص 59) شاگردان امام صادق(ع) بعد از فراگیری علوم نزد امام خویش، به شهرهای خود برگشته و خود مجلس درس تشکیل می دادند و مسلمانان دور آنان جمع می شدند. آنان معارف اهل بیت(ع) را به گوش مردم رسانده و تشیع را گسترش دادند.
امام صادق(ع) در جبهه سیاسی، از عملیات مسلحانه، خودداری و سیاست تقیه را پیشه کردند. این دوره با قیام های علویان حسینی مانند زید بن علی(در زمان هشام بن عبدالملک) و یحیی بن زید(در زمان ولید بن عبدالملک) مصادف بود. امام(ع) به طور ضمنی و غیر مستقیم، زید را تأیید و از کشته شدن او اظهار ناراحتی و از خانواده شهدا، حمایت مالی کردند. (فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ج2، صص 30-32) با وجود این، هر گونه پیشنهاد رهبری و حضور در معادلات سیاسی مانند در خواست ابومسلم، ابوسلمه و … را رد کردند. (شهرستانی، الملل و النحل، ص 114؛ مسعودی، مروج الذهب، ج3، صص 254-256)
امام صادق(ع) در ضمن پرداختن به مباحث علمی، در گسترش روحیه جهادی و تربیت نسلی سلحشور و آگاه به حماسه حسینی، ایفای نقش نمودند. ایشان با بیان اصول و هدف های قیام عاشورا، عزاداری، گریه بر امام حسین(ع) و … آرمان شهادت طلبی را تقویت و یارانشان را به آن تشویق کردند. (منذر حکیم، پیشوایان هدایت، ج8، صص 97-106)
در عصر امام صادق(ع) مسأله عزاداری امام حسین(ع) به عنوان مراسم دینی سالیانه رواج یافت. شیخ مفید در مسارالشیعه نقل کرده:« در روز عاشورا امام صادق(ع) مجلس عزا بر پا کرده و از خوردن و نوشیدن خودداری می نمود، تا اینکه ظهر می شد؛ آنگاه مانند مصیبت زده ها غذای اندکی مثل شیر می خورد و غذای لذیذ تناول نمی کرد.» (شیخ مفید، مسارالشیعه، ص 43)
در اثر تشویق های آن جناب، عزاداری امام حسین(ع) به مناطق شیعه نشین نیز کشیده شد؛ چنانکه وقتی ابوهارون مکفوف در حضور امام صادق(ع) شروع به مرثیه سرایی کرد، امام فرمود:«ای اباهارون! همان گونه که در میان خود [یعنی شهر رقه] می خوانید، اینجا نیز همان گونه بخوان.» (ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 112)
بر اساس روایت زید شحام، جعفر بن عفان از اهالی کوفه، در مرثیه خوانی تبحر یافته بود، به طوری که امام صادق(ع) به او می فرماید:« شنیده ام که تو در مصیبت امام حسین(ع) خوب شعر می گویی». (طوسی، اختیار معرفه الرجال، ج2، ص 574)
هم چنین بر اساس روایت عبدالله بن حماد بصری، شیعیان مناطق گوناگون در روز نیمه شعبان در کربلا و کنار قبر امام حسین(ع) عزاداری می کردند؛ (ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 193) از این رو شاعران بزرگ شیعه به بیت معظم آن جناب آمده و در عزای جدش امام حسین(ع) مرثیه سرایی می کردند. ابوالفرج اصفهانی از قول اسماعیل تمیمی نقل می کند:«خدمت امام صادق(ع) بودم که سید حمیری اذن دخول خواست و وارد شد. امام(ع) به اهل خانه فرمود که پشت پرده بنشینند؛ آن گاه از سید حمیری خواست که در رثای امام حسین(ع) شعر بگوید.» (امینی، الغدیر، ج2، ص 235)
افزون بر سید حمیری و ابوهارون مکفوف، شاعران بزرگ دیگری چون: کمیت اسدی، سفیان بن مصعب عبدی، عبدالله بن غالب، جعفر بن عفان، فضیل الرّسان و ابوعماره در محضر و بیت شریف آن حضرت، در عزای امام حسین(ع) مرثیه سرایی کرده اند. (امینی، الغدیر، ج2، ص 235، 201، 294، 295)
امام صادق(ع) در گفتگو با مسمع بن عبدالملک کردین بصری- که اظهار نمود به دلیل وجود جاسوسان بنی امیه نمی تواند در کربلا حاضر شود- به او فرمود: «آیا[در خانه ات] مصیبت امام حسین(ع) را به یاد می آوری؟» گفت: آری. فرمود:« ناراحت می شوی؟» گفت: آری به خدا سوگند؛ به طوری که خانواده ام اثر غم و اندوه را در من مشاهده می کنند و از خوردن امتناع می کنم، به طوری که آثار حزن در من ظاهر شود. فرمود:« خدا اشک چشم تو را رحمت کند! آگاه باش که از کسانی به حساب می آیی که در شادی ما شاد می شوند و در غم ما غمگین و به هنگام خوف ما، خوفناک می گردند.» (ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 108)
به نظر می رسد تبیین واقعه کربلا و زدودن غبار غربت و نسیان از حماسه عظیم حسینی، راهبردی اساسی در قول و فعل و تقریر معصومین بویژه امام صادق(ع) بوده است؛ تا آنجا که می فرماید: إنَّ الحُسَینَ بنَ عَلِی(ع) عِندَ رَبِّهِ عَزِّ وجَلَّ، ینظُرُ إلی مَوضِعِ مُعَسکرِهِ، و مَن حَلَّهُ مِنَ الشُّهَداءِ مَعَهُ، و ینظُرُ إلی زُوّارِهِ، و هُوَ أعرَفُ بِحالِهِم، و بِأَسمائِهِم وأسماءِ آبائِهِم، و بِدَرَجاتِهِم و مَنزِلَتِهِم عِندَ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ مِن أحَدِکم بِوَلَدِهِ، و إنَّهُ لَیری مَن یبکیهِ، فَیستَغفِرُ لَهُ، و یسأَلُ آباءَهُ(ع) أن یستَغفِروا لَهُ و یقولُ: لَو یعلَمُ زائِری ما أعَدَّ اللّهُ لَهُ لَکانَ فَرَحُهُ أکثَرَ مِن جَزَعِهِ، و إنَّ زائِرَهُ لَینقَلِبُ و ما عَلَیهِ مِن ذَنبٍ. حسین بن علی(ع) در پیشگاه پروردگارش، به اردوگاهش و هر شهیدی که با او در آن بوده، نگاه می اندازد و به زائرانش نیز نگاه می کند و او به حال آنها و به نامشان و نام پدرانشان و درجاتشان و جایگاهشان در پیشگاه خدای عزوجل، داناتر از هر یک از شما به حال فرزندش است و او گریه کننده اش را می بیند و برایش طلب آمرزش می کند و از پدرانش(ع) درخواست می کند که برای او طلب آمرزش کنند و می فرماید: «زائر من، اگر می دانست که خداوند، چه چیزی را برایش فراهم کرده، خوشحالی اش بیش از بی تابی اش بود». زائر حسین(ع) باز می گردد، در حالی که گناهی برای او نیست. (طوسی، الأمالی للطوسی، ص 55)
فهرست منابع:
- ابن قولویه، جعفر بن محمد (1375ش)، کامل الزیارات، مکتبه الصدوق، چاپ اول.
- امینی، عبدالحسین (1403ق)، الغدیر، ج2، بیروت: دار الکتب العربی، چاپ پنجم.
- حکیم، سید منذر ( بی تا)، پیشوایان هدایت، ترجمه: عباس جلالی، مجمع جهانی اهل بیت(ع).
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (بی تا)، الملل و النحل، ترجمه: افضل الدین صدر، تصحیح: جلالی نائینی.
- طوسی، محمد بن حسن (1404ق)، اختیار معرفه الرجال، ج2، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
- طوسی، محمد بن حسن (1414ق)، الأمالی للطوسی، قم: دارالثقافه.
- عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی(1419ق)، ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
- فتال نیشابوری (1366ش)، روضه الواعظین و بصیره المتکلمین، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
- مسعودی، علی بن حسین (1374ش)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تهران: علمی و فرهنگی.
- مفید، محمد بن محمد (1413ق)، مسارالشیعه، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.
