حضرت خدیجه سلام الله علیها به عنوان شخصیتی بی نظیر در جامعه ایمانی هم به عنوان همسر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در نقش همسری و هم به عنوان اولین زن مسلمان آن دوران نقش بسزایی در پیشبرد اسلام و اهداف آن داشتند. این بانوی بزرگوار به گواه اسناد و مدارک و منابع اسلامی دارای مقامات ویژه ای میباشند. لذا از آنجا که اصولاً کمتر از ایشان یاد می شود و باتوجه به حق بزرگی که ایشان بر همه مسلمین دارند و در ادای حقشان کوتاهی شده است و از طرفی نقش الگویی ایشان نیز اقتضا میکند که به بررسی ویژگی های این شخصیت شاخص پرداخته شود. بدین ترتیب رشحه ای از مقام ویژه ایشان را در منابع اسلامی چون قرآن، روایات مورد بررسی قرار می گیرد.
حضرت خدیجه سلام الله علیها دختر خویلد بن أسد بن عبدالعزی بن قصی القرشیه الاسدیه است. ایشان در حدود سه یا چهار دهه قبل از آغاز بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در مکه متولد شدند و در همان جا، در خانه پدرش که از بزرگان مورد احترام قومش و هم پیمان با بنی عبدالدار بن قصی بود، پرورش یافتند (ابن سعد، بی تا، ج۸، ص ۱۷ ) براساس منابع تاریخی در رابطه با شخصیت حضرت خدیجه سلام الله علیها قبل از اسلام، گزارش خاصی ارائه نشده است . بنابر همین منابع، ایشان فردی ثروتمند بودند و تجارت میکردند و سرمایه خود را جهت تجارت به کار می‌گرفتند.
حضرت خدیجه سلام الله علیها نه تنها در زمان ظهور اسلام بلکه در دوره جاهلیت و نبود انسانیت نیز در زمره برترین زنان صاحب کمال عصر خویش بوده اند. این برتری و شرافت ایشان تنها ناشی از اصالت و نجابت های خانوادگی ایشان نیست، بلکه صفات و اخلاقیات نیک و پسندیده ای در ایشان وجود داشته که زبان زد خاص و عام بوده اند. کما اینکه حتی پیش از ازدواج ایشان با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز با القابی چون : «طاهره»، «کبری»، «مبارکه»، «ملکة بطحا»، «سیدة قریش»، « بانوی بانوان قریش»، در میان مردم شهرت یافته اند. هر کدام از این القاب خود بیانگر مقام و شخصیت والای ایشان در آن دوران می باشد. ازجمله
یکی از القابی که حضرت خدیجه سلام الله علیها به آن شهرت داشتند، لقب《طاهرة قریش》 بود که نشان دهنده مقام عفت و فضایل والای ایشان در میان اعراب جاهلی بود. طاهرة از ریشه طُهر گرفته شده و به معنای عاری از عیب و نقص، پاکیزه هم پاکیزگی اخلاقی و هم پاکیزگی جسمی، می باشد.( ابن منظور، ۱۴۱۴ه، ج ۴، ص ۵۰۴)
ودیگری لقب کبری که حضرت خدیجه سلام الله علیها به دلیل شان و جایگاه رفیعشان ملقب به آن بودند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز حضرت خدیجه را با لقب کبری می خواندند.( عمادالدین طبری، ۱۳۸۳، ص ۱۱۵) در زیارت نامه ها و ادعیه ائمه علیهم السلام نیز از این بانو با نام خدیجه الکبری نام برده شده است.( حرز امام زین العابدین علیه السلام، زیارت هفتم زیارت وارث، دومین زیارت نیمه رجب و زیارت امام حسین علیه السلام در روز عرفه)
در کنار این القاب حضرت ویژگی های شخصیتی خاص دیگری دارند از قبیل:
_خردورزی؛که اساساً می دانیم در جامعه جاهلی زن از دستیابی به علوم و دانش ها محروم بوده و حضرت خدیجه سلام الله علیها تنها زنی بود که برخلاف سایر زنان جامعه از هوش، ذکاوت و درایت خاصی برخوردار بودند. کمااینکه در توصیف این بانوی با عظمت آمده است:” وَ کَانَتْ خَدِیجَةُ امْرَأَةً حَازِمَةً لَبِیبَةً شَرِیفَة؛ خدیجه بانویی دوراندیش، خردمند و خرد ورز و با شرافت بود”.( محدث اردبیلی، بی تا، ج۱، ص ۴۸۰)
ودیگر شجاعت که از ویژگی های این بانوی بزرگوار بود. نمونه ای از شجاعت ایشان را می توان در شهامت ایشان در شکستن آداب و رسوم خرافی آن روزگار جاهلیت بدست آورد. حضرت از طریق انتخاب استقلال آزادگی و استقلال در کنار آراستن خود به تقوا و پاکدامنی، آداب و رسوم خرافی را درهم شکستند. نمونه دیگر این شجاعت، شهامت ایشان در اداره شبکه اقتصادی است. در آن دوران جاهلیت که زن جایگاهی نداشت و محروم از حقوق انسانی بود حضرت خدیجه سلام الله علیها بزرگ ترین و موفق ترین شبکه اقتصادی را راه اندازی و مدیریت نمودند.( فرحزاد، ۱۳۹۹، ص ۳۱)
حضرت خدیجه سلام الله علیها در آیینه قرآن کریم
قرآن کریم علاوه بر معرفی برخی از مردان به عنوان الگوی جامعه و افراد، برخی از زنان شایسته و وارسته را نیز به عنوان الگو و نمونه معرفی می نماید..
در این میان جایگاه و مقامات حضرت خدیجه سلام الله علیها به عنوان یکی از چهار بانوی برتر عالم در قرآن کریم مورد اشاره قرار گرفته است به برخی از این موارد اشاره می شود.
آیه ۴۲ سوره آل عمران
خداوند متعال در آیه ۴۲ سوره آل عمران می فرماید:” وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَىٰ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ؛ و (به یاد آورید) هنگامی را که فرشتگان گفتند: «ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته؛ و بر تمام زنان جهان، برتری داده است”.
با وجود اینکه در این آیه مخاطب کمال و پاکی حضرت مریم سلام الله علیها است اما مفسران در تفاسیری مختلفی ذیل تفسیر آیه به حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله اشاره نموده اند:” خير نسائها مريم بنت عمران و خديجه بنت خويلد؛ بهترين زنان مريم دختر عمران و خديجه دختر خويلد هستند.( ابن کثیر، ۱۴۱۹ه، ج۲، ص ۳۴) لذا می توان دریافت که مصداق دیگر این آیه حضرت خدیجه سلام الله علیها می باشند.
) آیه ۷۴ سوره فرقان
” وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا؛ و کسانی که می‌گویند: پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشم ما قرارده، و ما را برای پرهیزگاران پیشوا گردان!”.
در تفسیر این آیه آمده است محمدبن عباس از ابی سعید خدری نقل می کند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند که:” از جبرئیل پرسیدم که منظور از ازواجنا و ذریاتنا کیست؟ گفت: خدیجه و فاطمه علیهما السلام. و منظور از قُرَّةَ أَعْيُنٍ حسن و حسین علیهم السلام است و منظور از وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا نیز امام علی علیه السلام می باشد.( بروجردی، بی تا، ج ۵، ص ۵۵)
مقام حضرت خدیجه س در روایات
بارها و به طرق مختلف در روایات به جایگاه و مقام حضرت خدیجه سلام الله علیها اشاره شده است.
ابلاغ سلام ویژه خداوندبه ایشان
از جمله این مواردی که بیانگر مقام آن حضرت است ، جاهایی است که خداوند سلام خاص و ویژه خود را از طریق جبرئیل به ایشان ابلاغ می نمود.
از زراره نقل شده است که:” عَنْ زُرارة وَحَمْران بنِ أعْیَنْ وَمحمّد بن مُسْلِمْ عَنْ أبی جَعْفَر۷، قالَ: حَدّثَ أبو سَعید الخِدِری أنَّ رَسولَ اللّه قال: إنَّ جَبْرَئیلَ أتانی لَیْلَةً اُسری بی فَحینَ رَجَعْتُ قُلْتُ: یا جَبْرَئیلُ هَلْ لَکَ مِنْ حاجَةِ؟ قالَ: حاجَتی أنْ تَقْرَءَ عَلی خَدیجَةَ مِنَ اللّهِ وَمِنِّی السّلامَ وَحَدَّثَنا عِنْدَ ذلِکَ آنها قالَتْ حینَ لَقِیَها نَبیُّ اللّه فَقال الَّذی قالَ جَبْرَئیلُ فقالَتْ: إنَّ اللّه هُوَ السَّلامُ وَ مِنْهُ السَّلامُ وَإلَیْهِ السَّلامُ وَعَلَی جَبْرَئیلَ السَّلامُ؛ امام باقر (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) به زراره و حمران و محمّد بن مسلم چنین روایت کرد که ابو سعید خدری نقل کرد که رسول خدا فرمود: آن شبی که در معراج بودم، به هنگام بازگشت جبرئیل نزد من آمد. به جبرئیل گفتم: ای جبرئیل! آیا حاجتی داری؟ پاسخ داد: حاجت من این است که از طرف خدا و من به خدیجه سلام برسانی. و نقل کرد که: چون رسول خدا پیغام جبرئیل را به خدیجه رسانید، خدیجه پاسخ داد: همانا خدا سلام است و سلام [و سلامتی] از او است و سلام به سوی او است و بر جبرئیل سلام باد”. ( مجلسی، ۱۴۰۳ ه، ج۱۶، ص ۷)
یاد حضرت خدیجه سلام الله علیها توسط پیامبر
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بعد از رحلت این بانوی وارسته نیز همواره به یاد ایشان بوده و ایشان را فراموش نمی کردند. کما اینکه این مطلب از روایات نیز بر می آید. از عایشه نقل شده است که:” عَنْ عائِشَةَ: كان رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلم إذا ذكر خديجة لم يسأم من الثَّناءَ عَلَیْها وَالاسْتَغْفارَ لَها. فَذَکَرَها ذاتَ یَومٍ فَحَمَلَتْنی الْغَیرَةُ فَقُلْتُ عَوَّضَکَ اللّهُ مِنْ کَبیرَةِ السِّنِّ قالَتْ فَرَأیْتُ رَسولَ اللّهِ غَضِبَ غَضَباً شَدیداً ؛ عایشه گوید: رسول خدا اگر از خدیجه نام برد ، از تعریف و تمجید او و استغفار برای او خسته نمی شد. روزی از او یاد کرد، من حسد بردم و گفتم: خداوند جایگزین آن پیرزن به تو عطا کرده است! پیامبرشدیداً خشمگین شد”.( محدث قمی، بی تا، ج ۲، ص ۵۷۰)
این اتفاق بارها تکرار شد. به طور مثال زمانی که پیامبر در میان همسران خود نشسته بودند از خدیجه یاد کرده و گریستند که در این زمان عایشه بر ایشان خورده گرفت و ایشان فرمودند:” «صَدَّقَتْنی اِذا کَذَّبْتُمْ وَ آمَنَتْ بی اِذْ کَفَرْتُمْ وَ وَلِدَتْ لی اِذْ عَقِمْتُمْ. قالَتْ عائِشَةُ: فَما زِلْتُ اَتَقَرَّبُ اِلی رَسُولِ الله صلی الله علیه و اله وسلم بِذِکْرِها؛ خدیجه روزی که شما مرا تکذیب کردید، تصدیق نمود و روزی که کفر ورزیدید، او به من ایمان آورد و فرزند برای من آورد و شما نازا بودید. عایشه اضافه میکند: همیشه این گونه بود که من با بیان خوبی‌های خدیجه به پیامبر خدا تقرّب می‌جستم”.( اربیلی، بی تا، ج۲، ص ۱۳۱)
– مقام حضرت خدیجه سلام الله علیها در ادعیه، زیارات و خطبات
از بررسی ادعیه، زیارات و خطبات می توان به جایگاه و مقام والای حضرت خدیجه سلام الله علیها پی برد. به طور مثال در یکی از زیارت نامه های رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین آمده:” …السلام على أزواجك طاهرات الخيرات امهات المؤمنين خاصه الصديقة الطاهرة الزكية الراضية المرضية خديجة الكبرى أم المؤمنين…؛ سلام بر همسران پاک و خیرشما ، مادران مؤمنان، به خصوص سلام بر بانوی راستین و پاک و پاکیزه، خشنود و پسندیده، خدیجه بانوی بزرگ، مادر مؤمنان…”.( محدث قمی، ، زیارت حضرت رسول از بعید) به عبارتی ائمه معصومین علیهم السلام زمانی که می خواستند مادر و یا آباء طاهرین خود را زیارت کنند، سلام و درودی خدمت حضرت خدیجه سلام الله علیها تقدیم می نمودند.
در فرازی از یکی از زیارت نامه های حضرت خدیجه سلام الله علیها آمده است:” السَّلامُ عَلی خَدِیجَةَ سَیدَةَ نِساءِ الْعالَمِینَ؛ سلام بر خدیجه سرور زنان جهانیان”.( مجلسی، ۱۴۰۳ه، ج ۱۰۲، ص ۲۷۲)
در شرح نهج البلاغه نیز آمده است که عبدالله بن زبیر در عین دشمنی با خاندان رسالت در گفت و گویی که با ابن عباس داشته به حضرت خدیجه به عنوان عمه اش افتخار کرده است و گفته:” اَلَسْتَ تَعْلَمُ …اَنَّ عَمَّتِی خَدِیجَةَ سَیدَةَ نِساءِ الْعالَمِینَ؛ آیا نمی دانی که عمّه‌ام خدیجه سرور بانوان جهان‌ها است؟”.( ابن ابی الحدید، بی تا، ج ۹، ص ۳۲۵)
اهل بیت علیهم السلام در خطبه های خویش نیز همواره به وجود حضرت خدیجه سلام الله علیها افتخار میکردند. به طور مثال امام سجاد علیه السلام در خطبه ای که در شام ایراد کردند فرمودند:”… أنا ابن من علا فاستعلى فجاز سدرة المنتهى وكان من ربه كقاب قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى أنا ابن من صلى بملائكة السماء مثنى مثنى أنا ابن من أسري به مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى أنا ابن علي المرتضى أنا ابن فاطمة الزهراء أنا ابن خديجة الكبرى…”.( مجلسی، ۱۴۰۳ه، ج ۴۵، ص ۱۷۴)
جایگاه حضرت خدیجه سلام الله علیها در منابع اهل سنت
در منابع اهل سنت نیز به جایگاه و مقام این بانوی نمونه اشاره شده است. به طور مثال در تفسیر کشاف در روایتی آمده است:” عن النبي صلى الله عليه وسلم: كمل من الرجال كثير، ولم يكمل من النساء إلا أربع: آسية بنت مزاحم امرأة فرعون، ومريم ابنة عمران، وخديجة بنت خويلد، وفاطمة بنت محمد؛ از مردان گروه زیادی به کمال رسیدند، ولی از میان زنان جز چهار زن کسی به مرحلۀ کمال نرسید: مریم، و آسیه همسر فرعون، و خدیجه دختر خویلد، و فاطمه دختر محمّد”.( تفسیرالکشاف، ۱۴۰۷ه، ج۴، ص ۵۷۳)بدین ترتیب در مقام ویژه ایشان در منابع اسلامی چون قرآن، روایات و سایر منابع بررسی کرده و دریافتیم شخصیت و جایگاه این بانوی گرامی در هیچ منبع مرتبطی از قلم نیفتاده و به طرق مختلف به آن اشاره شده است، البته آنچه بیان شده قطره ای از دریا ی شخصیت باعظمت این بانوی گرامی است ولی امیدواریم بتوانیم با الگو قرار دادن ایشان در زندگی مادی ومعنوی به هدف مورد نظر اسلام که رسیدن به سعادت بشر است، نزدیک شوییم .
